AFAZJA DZIECIĘCA 

W logopedycznych klasyfikacjach zwraca się uwagę na specyficzne za- 

burzenia rozwoju językowego, a wśród nich wymienia się najczęściej niedo-kształcenie mowy o typie afazji, alalię, alalię prolongatę czy afazję dziecięcą. 

Wśród najczęściej wymienianych przyczyn afazji są: wrodzone wady budowy mózgu, niedostateczny rozwój lub opóźnienie dojrzewania neurologicznych procesów odpowiedzialnych za mowę (np.: opóźniony proces mielinizacji włókien nerwowych) czy mikrouszkodzenia mózgu powstałe  w wyniku udarów, guzów, urazów, zatruć toksynami, napromieniowaniem, procesami zapalnymi. Przyczyny te wskazują też czas wystąpienia zaburzenia i w związku z tym mamy tutaj do czynienia z zaburzeniem związanym z niewykształceniem kompetencji językowych (afazja dziecięca, rozwojowa afazja dziecięca), zaburzeniem związanym z niewystarczającym wykształceniem kompetencji językowych (afazja u dzieci, opóźniony rozwój mowy) czy zaburzeniem spowodowanym utratą prawidłowo ukształtowanych kompetencji  językowych (afazja typu dorosłego, afazja nabyta). 

W zależności od momentu wystąpienia oraz zakresu uszkodzenia mózgu w chwili oceny rozwoju umiejętności językowych i poznawczych dziecka diagnosta styka się z różnorodnymi objawami zaburzenia. Zarówno literatura, jak i praktyka kliniczna dostarczają wielu przykładów. Do najczęściej obserwowanych w afazji dziecięcej należą: 

− brak lub opóźnienie rozwoju mowy, zaburzony mechanizm rozumienia 

i oznaczania (nazywanie pojedynczymi wyrazami, trudności w ich arty-kułowaniu, składanie wyrazów i zdań odbywa się z wysiłkiem, problem  z wyborem odpowiednich znaczeń, agramatyzmy, trudności fleksyjne), 

− w zdaniach częste reduplikacje zwłaszcza zaimków i brak wyrazów nazywających, 

− problemy z zapamiętywaniem sekwencyjnym (zarówno materiału tematycznego, atematycznego jak i językowego; zapominanie słownictwa już 

używanego i trudności z uczeniem się nowych znaczeń), 

− trudności z wyszukiwaniem odpowiedniego znaczenia (wybór wyrazów należy do porządku paradygmatycznego), z dokonaniem selekcji i popełnianie błędów przez stosowanie znaczenia w obrębie jednego pola tematycznego (np. szalik zamiast czapka czy bułka zamiast chleb, ale też np.: czesze zamiast zamiata), 

− trudności z różnicowaniem wyrazów podobnych (dokonywanie zamian w polu formalnym), 

− trudności z koncentracją i utrzymaniem uwagi zwłaszcza na przekazach werbalnych, 

− problemy z podzielnością uwagi (rozdzielanie zadań i wykonywanie ich po kolei), 

− zaburzona zdolność do reagowania na dane bodźce przy jednoczesnej konieczności ignorowania innych bodźców, 

− substytucje formalne i znaczeniowe podczas powtarzania, rozumienia i nazywania, 

− opóźniony rozwój motoryki dużej i małej (zabawy na poziomie niższym 

niż wiek dziecka, problemy z planowaniem ruchów, odtwarzaniem sekwencji ruchów), 

− problemy z planowaniem, naśladowaniem ruchów artykulacyjnych, wykonywaniem ruchów naprzemiennych, 

− problem z powtarzaniem głosek i sylab nieposiadających znaczenia, 

− brak chęci do podejmowania zabaw ruchowych, gry w piłkę, jazdy na rowerze, 

− brak prymarnych symbolicznych zachowań i niemożność wykorzystania: gestów, sekwencji gestów i ruchów ciała czy mimiki do komunikacji (nie wykorzystują gestów na poziomie przedwerbalnym, aby poinformować, że np.: ktoś je, idzie, śpi), 

− problemy z odkodowaniem znaczenia rysunków (zwłaszcza symbolicz-nych, konturowych, schematycznych). 

Ponadto: 

− tworzenie neologizmów i zniekształcanie słów (substytucje i metatezy 

głoskowe, sylabowe, kontaminacje), 

− jedynie sytuacyjne rozumienie słów i zdań, 

− rozumienie głównie rzeczowników jako słów kluczowych, 

− niechętne słuchanie czytanych tekstów, 

− nieprawidłowości w procesie czytania i pisania i trudności w nauce tych sprawności, 

− brak możliwości wypełniania poleceń, instrukcji językowych, 

− większe możliwości podczas opanowywania systemu językowego  w zapamiętywaniu znaczeń, które są prezentowane jako elementy całości, a nie jako jednostki w izolacji, 

− wtórne zaburzenia emocjonalne powstałe na tle dysfunkcji mowy. 

Warto też zwrócić uwagę na cechy charakterystyczne trudności językowych i za J. Cieszyńską-Rożek (2013) przywołać następujące ich rodzaje: 

1. Zjawiska paradygmatyczne – trudności z wyborem wyrazu spośród innych już znanych (wyrazy są podobne pod względem znaczeniowymi formalnym), a przykładów tego typu zachowań można znaleźć wiele: 

− substytucje: część za całość (szkoła – zeszyt, dach – dom, słońce – lato), 

− substytucje wyrazowe w polu znaczeniowym (stół – krzesło, dziewczynka – chłopiec, ołówek – kredka), 

− substytucje wyrazowe uwarunkowane formalnym podobieństwem słów 

(buty – bułka, pani – pan, siedem – osiem, stołek – kołek), 

− substytucje poprzez asocjacje z sytuacją (morze – statek, lodówka – głodny, kalosze –pada, boisko – piłka, myje się – mydło), 

− substytucje przez zaprzeczenie (mama: nie tata, pije – nie je, samochód – nie pociąg, kroi – nie smaruje), 

− substytucje nazwy ogólnej przez szczegółową (ciasto – tort, warzywo – 

marchewka, buty – kapcie, kwiatek – róża), 

− substytucje nazwy szczegółowej przez ogólną (bluzka – ubranie, Kuba–chłopiec, lipa – drzewo, mama – rodzice), 

− reakcje predykatywne (nóż – do krojenia, pędzel – maluje to, pies – tak 

szczeka, telewizor – ogląda), 

− stosowanie rzeczowników, czasowników, przymiotników, przysłówków, 

przyimków w zastępstwie innych (mieć i robić zamiast innych czasowników, na zamiast innych przyimków, mały zamiast innych przymiotników), 

− zastępowanie innych części mowy przez rzeczowniki możliwe  do opisania danej sytuacji (jajko zamiast je, na śniadanie; zeszyt zamiast zadanie, rozwiązuje; woda zamiast pierze brudne ubrania). 

Zjawiska te obecne w języku dzieci z afazją często wynikają z zaburzeń o charakterze amnestycznym. Skoro nie ma możliwości przypomnienia sobie właściwych słów do określenia konkretnych osób, przedmiotów, sytuacji i pojęć, dzieci określają rzeczy i zjawiska opisowo, a także stosując różnego typu substytucje. 

2. Zjawiska syntagmatyczne, wynikające z liniowego uporządkowania struktur językowych:  

− trudności w powtarzaniu zdań (dziecko opuszcza niektóre wyrazy, naj- 

częściej te których znaczenia nie zna), 

− problemy w budowaniu zdań (np.: brak przyimków, spójników; nieodpowiedni szyk w zdaniach, pomijanie zaimka zwrotnego przy orzeczeniu), 

− uproszczenia grup spółgłoskowych (z powodów trudności w artykulacji), 

− elizje głosek i sylab w wyrazach, 

− metatezy głosek i sylab wyrazach (zwłaszcza dłuższych i tych, których 

jeszcze w słowniku nie ma). 

3. Kontaminacje 

− powstawanie neologizmów, np.: zamiotła (zamiata + miotła), cieter (ciepły + sweter), podgóra (pod +górę) 

− tworzenie nienormatywnych form odmiany wyrazów, np.: z babciem, nie ma stóła, ludziów, je się (tak jak myje się), 

− struktury, których znaczenie niejednokrotnie nie jest zrozumiałe. 

Zaobserwowanie, scharakteryzowanie i nazwanie typu zaburzenia jest jednocześnie ważnym momentem w planowaniu procesu terapeutycznego, który niejednokrotnie jest rozłożony w czasie i powinien być systematyczny, jeśli ma być efektywny. Niestety dynamika postępów obserwowanych w terapii jest zależna od wielu czynników i bardzo trudno przewidywać efekty oddziaływań w określonym czasie. Sama terapia opiera się na modelu rozwojowym, więc na bieżąco powinny być oceniane poszczególne umiejętności językowe i poznawcze, by modyfikować program. 

Skoro jednak mamy do czynienia z zaburzeniem rozwoju, oddziaływania powinny być systematyczne, tak jak sportowy trening, ale jednocześnie pozbawione rutyny, która niekorzystnie wpływa na motywację dziecka oraz jego percepcję. 

 

neurologopeda-Janina Badziąg-Grabowska