Przyjście na świat noworodka wiąże się z ogromną zmianą dotychczasowych warunków życia i koniecznością sprostania nowym wymaganiom. Najczęściej rozwój noworodka bywa zgodny z normami rozwojowymi. Jednak około 4% dzieci rodzi się ze spowodowanymi różnymi przyczynami uszkodzeniami mózgu, chorobami genetycznymi, poważnymi wadami zmysłów itd. Ich rozwój od początku jest zaburzony, albo istnieje zagrożenie, że jeśli nie zostaną podjęte odpowiednie działania stymulujące, będzie on opóźniony lub nieharmonijny.

Do oceny neurofizjologicznej noworodka służą różne skale na przykład skala Apgar, test Prechtla. Jeśli jednak u dziecka występują mniej nasilone dysfunkcje, dane uzyskane tymi metodami są bezużyteczne. O wiele bardziej sprawdzi się Skala Ocen Zachowań Noworodka T. B. Brazeltona (Piszczek M.,2006). Pozwala ona wykryć patologiczne odpowiedzi dziecka na negatywną stymulację w systemie odruchowych reakcji ze śródmózgowia. Skala ta opiera się na założeniu, że noworodek posiada zdolność do zorganizowanych zachowań związanych z przyjemnymi dla niego bodźcami oraz posiada umiejętność _„wyłączania^” nieprzyjemnych bodźców. W tym badaniu odruchów noworodka obserwuje się, w jaki sposób dziecko osiąga kontrolę nad swoimi reakcjami wywołanymi przez różne bodźce zewnętrzne i wewnętrzne. A _„uchwycenie tego mechanizmu jest dla nas najważniejszym wskaźnikiem potencjalnych możliwości przyszłej organizacji jego zachowania^”1.

Bardzo często opóźnienia rozwoju mowy, trudności z artykulacją, brak systemów związanych z twarzą (oczy – uszy, oczy – język) są wynikiem nieprawidłowego rozwoju odruchów. To z kolei blokuje prawidłową pracę mięśni twarzy. Z badań M. Masgutowej (2005) wynika, że integracja odruchów twarzy powinna mieć miejsce między czwartym a dwunastym miesiącem życia.

Przy ocenie diagnostycznej odruchów z obszaru ustno – twarzowego małego dziecka najczęściej bierze się pod uwagę strefy według I. Flehmiga². Przedstawia je poniższa tabela.

Tab. 1 Badanie odruchów ze strefy ustno – twarzowej według I. Flehmiga

Integrację odruchów twarzy można prowadzić różnymi metodami.M. Masgutowa(2005) proponuje masaż rozluźniający, masaż stymulujący, opukiwanie (punktów neuro i sensomotorycznych, stref ścieżek nerwowych, szwów kości czaszki, połączeń pomiędzy kośćmi), rozciąganie.

Celem tych technik jest:

• rozluźnienie i aktywacja mięśni
• stymulacja naturalnego rytmu czaszkowego
• utworzenie bardziej produktywnych schematów ruchu dla integracji odruchów twarzy
• aktywizacja różnych układów nerwowych.

Bardzo często stosowaną jest też stymulacyjna terapia ustno – twarzowa według koncepcji Rodolfo Castillo Moralesa (za: Regner A.,2003). Ten ustno – twarzowy kompleks obejmuje mięśnie mimiczne twarzy, mięśnie żwacze, mięśnie nadgnykowe i podgnykowe, mięśnie języka, mięśnie podniebienia miękkiego, mięśnie gardła, mięśnie szyi, mięśnie obręczy barkowej oraz ich funkcje i unerwienie. Koncepcja lecznicza obejmuje trzy części:

-Neuromotoryczna terapia rozwojowa stosowana w leczeniu dzieci z opóźnieniem statomotorycznym, przepukliną oponowo – rdzeniową i obwodowym niedowładem.

-Ustno – twarzowa terapia regulacyjna dla pacjentów z zaburzeniami sensomotorycznymi w obszarze twarzy, jamy ustnej, gardła. W szczególności służy do leczenia dzieci z zaburzonym ssaniem, żuciem, połykanie i mową.

-Uzupełnieniem jest leczenie ortodontyczne z zastosowaniem z płytek podniebiennych i przedsionkowych w połączeniu z ustno – twarzową terapią regulacyjną.

Już w drugim tygodniu życia noworodka można z powodzeniem stosować masaż hinduski (shantala) i masaż szwedzki, których elementem jest także masaż twarzy (za: Kaczara J. 2006).W ramach rehabilitacji wyróżnia się tu dwa rodzaje postępowania: relaksacyjne (obniża napięcie mięśni) i stymulujące (podnosi napięcie mięśni).

Oprócz stymulacji poprzez masaż i integrację odruchów bardzo istotna sprawą dla rozwoju mowy dziecka jest zadbanie o jego prawidłowe oddychanie, żucie  i połykanie.

Do dysfunkcji w zakresie narządu żucia w okresie niemowlęcym dochodzi z powodu nieprawidłowego układu ciała niemowlęcia podczas snu oraz niewłaściwego sposobu karmienia. Te dysfunkcje z kolei prowadzą do parfunkcji, czyli czynności stereotypowych, szkodliwych nawyków, które się często powtarzają, są niecelowe oraz wykonywane nieświadomie. Są to na przykład: ssanie i nagryzanie smoczka, palca, warg, języka, błony śluzowej policzka, ogryzanie paznokci, ołówków, zgrzytanie zębami, wciskanie zapałek między zęby. Te czynności prowadzą do poważnych nieprawidłowości zgryzowych na przykład tyłozgryzów, tyłożuchwia, zwężenia szczęk, wychylenia lub wysunięcia górnych siekaczy, zgryzu otwartego. Ich konsekwencją są wady wymowy.

Aby zapobiec wymienionym wyżej zaburzeniom należy pamiętać o tym, aby niemowlę podczas karmienia było ułożone prawie pionowo, ortostatycznie. Należy także zwracać uwagę na dobór smoczka (przy karmieniu sztucznym), gdyż nieprawidłowa pozycja, ucisk na żuchwę, zły smoczek mogą doprowadzić do dotylnego ustawienia żuchwy.

W połykaniu wyróżnia się dwa sposoby: niemowlęcy i typu dorosłego. Ten pierwszy powinien zaniknąć między piątym a szóstym rokiem życia i przekształcić się w połykanie typu dorosłego. Nie zawsze tak bywa. A wtedy należy już podjąć korekcyjne ćwiczenia połykania, które obejmą: unoszenie języka, połykanie śliny i połykanie płynów. Najczęściej te ćwiczenia prowadzone są pod okiem logopedy.

Aby nie doprowadzić do przetrwania połykania niemowlęcego należy nie dopuszczać do długiego karmienia dziecka pożywieniem papkowatym, pozwalać mu na jedzenie z pełnymi ustami, picie dużymi łykami, czy używać niewłaściwego smoczka. Czasami niedojrzałość układu neuromotorycznego oraz zmiana czynności mięśni zewnątrz- i wewnątrzustnych powoduje przetrwanie połykania tego typu, a tym samym nieprawidłowości zgryzowe   w postaci zgryzu otwartego częściowego przedniego, tyłozgryzu rzekomego częściowego lub całkowitego oraz zgryzu krzyżowego.

Prawidłowe fizjologiczne oddychanie przez nos wpływa dodatnio na ukształtowanie szczęk. Przyczyny stałego oddychania przez usta mogą być pierwotne lub wtórne, bezpośrednie lub pośrednie, ogólnoustrojowe lub miejscowe. Tego rodzaju zaburzenie sprawia, że dziecko łatwiej się przeziębia, krew jest słabo dotleniona i powoduje podrażnienie kory mózgowej, co doprowadza do częstszych oddechów. Nagromadzony dwutlenek węgla doprowadza do częstszych skurczów serca, stąd początki niedomogi serca u niemowlęcia. Dziecko jest blade, niespokojne, nie chce się bawić, ma złą przemianę materii.

Najczęstsze przyczyny oddychania patologicznego to: wrodzona lub nabyta hipotonia mięśni narządu żucia i twarzy, choroby alergiczne, skaza wysiękowa, katar. Do przyczyn miejscowych należą: niedrożność częściowa lub całkowita przewodów nosowych oraz jamy nosowo – gardłowej. Wynikają one ze stanów zapalnych błony śluzowej nosa, gardła, górnych dróg oddechowych, skrzywienia przegrody nosa, stanów zapalnych migdałków podniebiennych i gardłowego, polipu śluzowatego. Oddychanie patologiczne przez usta, które trwa ponad rok upośledza rozwój klatki piersiowej, narządu krążenia i oddychania, narządu żucia i czaszki twarzowej.

Małe dziecko powinno mieć domknięte usta podczas snu, a głowę lekko uniesioną na materacyku lub poduszce. Należy zabiegać o pełną drożność nosa, wykorzystując specjalną gruszkę. Nie powinno się krępować ubrankiem ruchomości klatki piersiowej, bo może spowodować nie tylko oddychanie przez usta, ale również pogłębione ruchy przepony. Jeżeli taki stan utrzymywałby się bardzo długo, spowoduje wyłączenie mięśni klatki piersiowej i nawykowe oddychanie przez usta, mimo drożności nosa. Do karmienia można stosować smoczki na przykład typu Mullera – Baltersa. Mają one spłaszczoną część imitującą brodawkę, w której są małe liczne otwory. Natomiast wskazane jest zrezygnować ze smoczków - gryzaków.

Wczesna pomoc dziecku, stymulacja jego rozwoju mowy, pozwala na uruchomienie tkwiących w nim rezerw, dzięki temu staje się ono sprawniejsze, lepiej funkcjonuje pod względem emocjonalnym i komunikacyjnym.

¹ Piszczek M., Dziecko, którego rozwój emocjonalno – poznawczy nie przekracza pierwszego roku życia. Diagnoza, zasady terapii i ocena efektów zajęć, CMPPP, Warszawa 2006, s. 8

² red. Cytowska B. I Winczura B., Wczesna interwencja i wspomaganie rozwoju małego dziecka, Oficyna Wydawnicza _„Impuls^”, Kraków 2006, s.240-241

Logopeda – mgr Janina Badziąg - Grabowska